home artikelen psychologie artikelen spiritualiteit

Hoe krijgen we meer toegang tot ons onbewuste?

Het onbewuste en het ego

Freud maakte een plattegrond van de menselijke psyché. Daarin was een soort kelder waarin alle ongeoorloofde impulsen en soms ook nare ervaringen werden weggestopt: het onbewuste. De kelder wordt bewaakt door een politieagent, die zorgt dat er niets uit de kelder kan ontsnappen en die handlangers van buiten, die ontsnapping mogelijk zouden kunnen maken buiten de deur houdt. De naam van deze agent is ego. Je kent waarschijnlijk Freuds’s begrippen: het onbewuste (Es), daarnaast het ego (Ich), en het geweten (Uberich). Het ego staat tussen het geweten en het onbewuste in.

Om zijn taak te kunnen vervullen maakt het ego gebruik van een aantal trucs die Freud ons ook heeft uitgelegd, hij noemde die trucs afweer-mechanismen. Ook wel verdedigingsmechanismes genoemd. Voor meer over deze afweermechanismes klik hier

Die afweermechanismen lukken niet altijd helemaal, iets van de inhoud van de kelder kan in flarden naar buiten komen via dromen, vrije associatie, vergissingen (fehlleistungen) en conversieverschijnselen (bijv. maagpijn als ons iets 'zwaar op de maag ligt').

Om meer te ontdekken wat zich in onze kelder, in ons onbewuste, bevindt kunnen we wellicht deze twee sporen volgen: actiever gebruik maken van de flarden die uit de kelder ontsnappen en leren ontdekken welke afweermechanismen wij plegen te hanteren, om ze daardoor beter te kunnen uitschakelen.

Verderop in dit artikel volgt meer over de flarden die naar buiten komen uit ons onbewuste en de afweermechanismen.

Ons geweten en het ego

Hoe het ego, er voor zorgt dat wat onbewust is, dat ook blijft, is vooral door wetshandhaving. Ons ego voert de orders uit die door het ‘Uberich’, zeg maar ons geweten, worden uitgevaardigd, dit mag wel en dat niet.

Dat verdringing, het in de kelder houden van niet goedgekeurde neigingen, gevoelens en driften, tot ziekte en ontsporing kunnen leiden is genoegzaam bekend. Bijv.: Mensen die niet boos mogen worden kunnen in een vlaag van 'verstandsverbijstering' - de druk van de weggestopte gevoelens is zo groot geworden, dat zelfs het ego ze niet meer tegen kan houden - tot moorden komen. Het lijkt ook om deze redenen dus wenselijk om meer kennis te hebben van wat zich in onze psychische kelder schuilhoudt.

Kunnen we ons geweten wat losser maken, zodat meer uit de kelder naar boven kan komen?

Het geweten

Waarden en normen: niet bestaande hogere principes die wij aanroepen om anderen te laten doen wat wij willen of om onszelf te laten doen wat wij niet willen. (B.H.)

Waarden en normen lijken soms objectieve grootheden die een bestaansgrond lijken te hebben buiten onszelf om. Een norm als: gij zult niet doden, accepteren wij als iets dat iedereen wel zal delen. Maar in oorlogstijd worden er medailles voor uitgereikt. En als koppensneller bewees je je volwassenheid ermee.

Achter het hanteren van waarden en normen gaat m.i. heel vaak gewoon een egoïstisch motief schuil, waar wij meer kracht aan geven. Door bijvoorbeeld niet te zeggen: 'ík wil', maar door het te benoemen als 'Hét hoort'.

De uitspraak: 'Mensen horen zich aan hun afspraken te houden' geeft meer 'geldigheid' aan onze wens dan: 'Ik ben teleurgesteld dat je zo laat kwam'.

Wanneer we minder vanuit absolute normen en regels leven, worden we toegevender voor spontane gevoelens en ingevingen. Daarmee zetten we ook de deur naar het onbewuste iets meer open.

De flarden. Het onbewuste laat zich kennen.

Zoals eerder omschreven krijgt het ego het niet voor elkaar om alles wat zich in het onbewuste bevindt volledig onzichtbaar te houden. Stukjes van de inhoud laten zich kennen door a) dromen b) vrije associatie, c) vergissingen en d) conversie.

Dromen

Wat niet kan of mag worden geweten komt soms vermomd in onze dromen naar voren. Die vermomming laat zich nog wel eens doorprikken.

Oefening: dromen verklaren

Wat helpt bijv. is om je droom, als je die nog weet, aan iemand, of voor jezelf hardop, te vertellen in de tegenwoordige tijd: dus: ik loop in een bos, plotseling is daar een tijger enz. Het op die manier zo goed mogelijk herbeleven van de droom kan je soms al veel opleveren aan betekenis en verheldering.

Vraag je zelf ook af wat je stemming was in de droom. Voelde je je bang, opgewekt, avontuurlijk etc.

Een tweede stap is om alles wat zich van enige betekenis in jouw droom heeft voorgedaan als een stukje van je zelf te zien en opnieuw daarover een 'ik verhaal' te vertellen: ik ben een tijger, ik loop door een bos, en ineens zie ik een man lopen. Hij lijkt bang voor me en daar baal ik van...

Als je wilt, kun je dit nog verder uitdiepen door de verschillende onderdelen van de droom met elkaar te laten praten. Bijv. de tijger: 'hé, Jan, waarom ben je bang voor me? Ik wil je iets gaan vertellen, maar als je wegloopt, voel ik me alleen maar door jou afgewezen...'

Jan: 'ik ben bang dat je me zult opeten.' (Hetgeen zou kunnen betekenen dat Jan bang is overweldigd te worden als hij naar het agressieve stuk in zichzelf (de tijger) echt zou luisteren.)

Je kunt deze zelfde techniek gebruiken met voorwerpen om je heen: Ik ben een tafel, ik sta rustig en stabiel en mensen kunnen van alles op mij kwijt. Het kan je meer zicht geven op je eigen gevoelens en levenshouding.

Vrije associatie

Vrije associatie is het proces waarbij je van de ene gedachte op de andere komt. Als je een beetje afstand kunt nemen tot je eigen denken, een observator wordt van wat je hersenen je voortoveren, is die ketting van gedachtesprongen goed te volgen.

Dit is wat in feite centraal staat in een goede psychoanalyse. Maar je kunt het ook prima voor jezelf doen. Stel je hebt ruzie met iemand, zie die ander persoon dan in gedachten voor je, en kijk 'wat er boven komt'. Misschien een beeld, bijv. dat je die ander in elkaar slaat, of juist dat je jezelf verstopt. Laat het gebeuren, volg het. Misschien terwijl je die ander in elkaar slaat, krijgt die ineens het gezicht van iemand anders, die vroeger iets soortgelijks met je heeft uitgehaald. Of je doodt je 'vijand' en voelt je intens verdrietig door het verlies van hem of haar. Dat zou je op het spoor kunnen brengen van: ik wil hem of haar niet kwijt; misschien een veel dieper gevoel dan ik ben boos op hem/haar.

Vergissingen

Freud zag vergissingen meestal in taaluitingen; in woord en geschrift. Het onbewuste laat ons iets anders zeggen dan we bewust bedoelen. Een bekend voorbeeld is dat van het jongetje dat van zijn moeder te horen krijgt: Denk er om dat straks als tante Amalia komt je niets over haar dikke neus zegt. Als het jongentje later voor zijn tante thee inschenkt vraagt hij aan zijn tante: 'Tante, wilt U suiker in uw neus?' Boeiender vind ik zelf de 'vergissingen' zoals die in gedrag naar voren komen, een telefoonnummer vergeten van iemand die je eigenlijk niet wilt bellen, de weg niet kunnen vinden als je een afspraak hebt waar je helemaal niet wilt zijn. Een stap verder, maar dan zitten we eigenlijk al in het esoterische, is: elke gebeurtenis opvatten als iets dat betekenis heeft: Iemand die ik bel is in gesprek: Wil ik hem wel bellen? Heb ik mijn motief duidelijk? Is mijn motief eerlijk?

Conversie-

Letterlijk betekent de term: omzetting. In dit geval het omzetten van psychische spanningen in lichamelijke verschijnselen. Freud keek naar extreme voorbeelden: toen iemands arm verlamd was, bleek dat te genezen toen duidelijk was dat er angst voor masturbatie onder zat. Dichter bij huis kennen we allemaal de ervaring dat als we ergens naar toe lopen waar we tegenop zien, ons lichaam traag wordt, verlangen we naar de plek waar we willen zijn dan 'vliegen' we erheen.

Volgens de 'orenmafia', bijv. Louise Hay, is elke ziekte psychisch. Laten we er wat vanaf doen en zeggen dat ziektes vaak ook een psychische component hebben. Je kunt die component op het spoor komen door te gaan praten met je ziekte: waarom ben je er, wat doe je vóór me?

Alles wat we denken en voelen heeft invloed op ons lichaam. Kijk maar eens wat er met je lichaam gebeurt als je boos bent, of een seksuele fantasie maakt. Alle belangrijke dingen die we ooit gevoeld hebben zitten zelfs nog steeds in ons lijf. Zodoende kunnen we ons lichaam prima gebruiken om te ontdekken wat we eigenlijk voelen, of wat ons nog van vroeger dwars zit. De therapievorm 'focusing' maakt van deze ingang gebruik:

Oefening: wat voel je

Richt je aandacht op je lichaam, tast het af van kruin tot voetzolen en kijk of er een plek in je lijf is waar je aandacht blijft hangen. Concentreer je een minuut op dit lichamelijke gevoel. Beschrijf voor jezelf hoe het lijfelijk voelt. Drukt het, steekt het, is het constant of varieert het, is het duidelijk omlijnd of is er een uitstraling e.d. Laat daarna een beschrijving van een psychologisch gevoel bij je boven komen, en controleer of dit psychologische gevoel klopt met het lichamelijke gevoel.

Een voorbeeld: stel dat het je maag is dat de meeste aandacht vraagt. Richt je aandacht dan op dat gevoel in je maag. Probeer te beschrijven wat je daar voelt: bijv.: een drukkend gevoel, alsof iemand met een vuist op mijn maag drukt. Er zit weinig verandering in. Het maakt me een beetje misselijk. Het psychologisch gevoel kan zijn: ik voel me in bedwang gehouden, of ik voel me klem gezet, of misschien: ik kan wel kotsen. Als de woordkeus goed is, je het psychologische gevoel juist hebt omschreven, verandert er wat in het lijfelijke gevoel in je maag.

bron: Gendlin: Focussen. Haarlem, De Toorts, 1981

meer informatie over focusing

De afweermechanismes

Reactieformatie

Het zijn de manieren van het ego om onbewuste impulsen te beletten om door te dringen tot ons bewustzijn.

Bijvoorbeeld: Reactie formatie: het omgekeerde van wat moet worden verdrongen, wordt overdreven. Soms wordt het bewust gebruikt. Ik geef een tweetal voorbeelden van bewust gebruik omdat het het mechanisme inzichtelijk kan maken. Bijv. Demostenus, de man die een spraakgebrek had en zichzelf dwong om een groot redenaar te worden. Of een rolstoeler die een overwinning op zichzelf behaalt door aan de vierdaagse mee te doen.

Onbewust kan bijv. zijn de milieufreak, die zijn behoefte om alles te bevuilen, aan alles schijt te hebben, met het tegendeel bestrijdt.

Een goede eye-opener voor je zelf kan zijn: zit er meer emotionele lading in wat ik zeg of doe, dan de situatie vraagt. Iemand die beweert: we moeten stellig oog hebben voor het milieu, ook onze kinderen moeten op een schone aarde kunnen leven, geeft een verstandige visie ten beste. Iemand die zegt: 'die klootzakken bij Shell, hoe durven ze', is waarschijnlijk bezig met zijn eigen persoonlijke, onverwerkte, emoties uit zijn kindertijd. [bijv. heel erg veel afkeuring gehad toen hij op 2 of 3 jarige leeftijd met zijn eigen uitwerpselen wilde spelen; hij identificeert zich nu met zijn ouders (streng Uberich) en bevestigt de norm van zijn ouders: bevuilen mag niet. Om daarmee zijn kinds behoefte, eens lekker te gaan smeren met poep, naar de verste uithoek van de onbewustzijnskelder te verdrijven]. Een voorbeeld dat wat dichter bij huis ligt is de vrouw die tegen haar man zegt: jij luistert ook nooit. In het 'nooit' zien we de overdrijving, hetgeen zou kunnen duiden op een tekort aan aandacht in de kindertijd. Niet de vroegere pijn wordt gevoeld over het gedrag van de ouders, die wordt weggehouden, maar alleen de boosheid nu, naar haar man, wordt ervaren.

Ontkenning en projectie

Naast 'overdrijven van het tegendeel', kennen we als ego-truc, afweermechanisme:

ontkenning: Ik bén helemaal niet bóós!!! Dat is dan een ontkenning van eigen gevoel, maar je kunt uiteraard ook dingen in de buitenwereld ontkennen omdat ze niet overeenkomen met wat jij zelf voor waar houdt: bijv. het ontkennen van het bestaan van paranormale verschijnselen. Zo zijn er nog een heel stel verdedigingsmechanismen te onderscheiden, waarvan projectie

misschien wel de bekendste is. Eigenschappen, gedrag, gevoelens die je bij jezelf ontkent, zie je heel sterk bij anderen aanwezig. Of zoals kinderen het benoemen: wat je zegt ben je zelf.

Ik heb iemand eens de volgende vuistregel horen noemen: als je boos bent op iemand is dat omdat hij iets doet dat jij ook doet, maar van jezelf niet ziet, of omdat de ander iets doet dat jij ook wel zou willen doen, maar niet durft.

Algemene regel

Om niet iedere keer als zich iets voordoet, uit te hoeven zoeken welk afweer-mechanisme op dat moment precies aan het werk is, is het handig om een algemene regel te hebben, iets waaronder alle afweer-mechanismes vallen. En die regel is naar mijn idee: te. Iedere keer als je met meer of juist met minder emoties reageert dan andere mensen doen is er sprake van dingen in het onbewuste die hun partijtje meeblazen. Je kunt ook zeggen is er sprake van 'oud zeer', pijn of boosheid die je in het verleden hebt opgelopen en die toen onvoldoende ruimte kregen c.q. verwerkt zijn. Een overdreven reactie in het hier en nu is dus een prima ingang om te ontdekken welke gebeurtenissen er in het verleden waren die een soortgelijk gevoel opriepen.

Dat 'te' geldt natuurlijk ook voor gedrag: te hard werken kan een overdekking zijn van de pijn: ik mag er eigenlijk niet zijn. Te lui kan betekenen: angst om als je iets aanpakt het fout te doen, dus pijn over kritiek in een ver verleden.

Verschil psychologie en esoterie

Hierboven ging het over: anders dan het gemiddelde reageren als ingang voor oud zeer. Dat is de houding van de psychologie: emoties in proportie met de omstandigheden is o.k. Als je niet 'gemiddeld' reageert, te lang verdrietig, te snel boos bent, is het handig om in therapie te gaan. De psychologie wil best wel wat sleutelen aan het ego, maar het moet wel intact blijven. De esoterie, de mystiek daarentegen zegt dat het ego in zijn geheel het afweermechanisme is tegen bovenbewustzijn.

Voor hoe je in contact komt met het bovenbewustzijn, je hogere weten, zie hoger bewustzijn

home artikelen psychologie artikelen spiritualiteit